Anıtın adı:

Pertevniyal Valide Sultan Camii

Şehir:

Aksaray, İstanbul, Türkiye

İnşa tarihi:

H. 1288 / M. 1871

Mimar(lar) / usta(lar):

Yapının mimarının kimliği konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Araştırmacılardan bazıları Montani Efendi, bazıları ise Sarkis Balyan olduğunu söyler. Tasarımına Agop Balyan’ın da katıldığı, çizim işlerinde desinatör Osep’in çalıştığı ifade edilir.

Dönem / Hanedan:

Osmanlı Dönemi

Bani(ler):

Sultan Abdülaziz’in annesi Pertevniyal Valide Sultan (öl. 1301 / 1883).

Tanıtım:

Pertevniyal Valide Sultan'ın inşa ettirdiği cami, türbe, sebil, çeşme, muvakkithane, kütüphane, ve mektepten oluşan bir külliye şeklinde tasarlanmıştır. Cami, tek kubbeli kare planlı ibadet mekanıyla geleneksel plan şemasını sürdüren bir yapıdır. Düşey karakterli kütlesinin önünde, son cemaat yeri, haremlik, selamlık, hünkar mahfili ve çeşitli mekanlardan oluşan iki katlı ek yapı bulunur. Birer şerefeli iki minare, cami ana kütlesinden ayrı, ek yapıya bitişik inşa edilmiştir. 10 m. x 10 m. ölçülerindeki kare planlı harim, dört yönden kemerlerle genişletilmiştir. Köşeleri birer kuleyle vurgulanmış caminin doğu, batı ve güney cephelerinden dışa çıkıntı oluşturan orta bölümleri birer üçgen alınlıkla taçlandırılmıştır. Her bölüme iki sıra halinde üçer pencere yerleştirilmiştir. Duvarlardan koparılarak içeriye alınmış kubbe, onaltıgen yüksek kasnak üzerine oturtulmuştur.

Pertevniyal Valide Sultan Camii, süsleme yoğunluğu ve çeşitliliği ile dikkati çeker. Cephelerden dışa çıkıntı oluşturan orta bölümleri ve kubbe kasnağında yer alan pencereler, Gotik tarzda yapılmıştır. Pencere üstlerindeki üçlü sağır niş düzenlemeleri ise, biçim olarak Osmanlı sanatında görülen öğeler olmakla birlikte; kullanıldığı yer açısından Kuzey Afrika ve Endülüs mimarlığındaki örnekleri anımsatır. Cephelerde rumi ve palmetlerden oluşan süsleme kompozisyonları ile sağır niş, mukarnas gibi klasik Osmanlı unsurları da kullanılan öğeler arasındadır. Dilimli soğan kubbe biçimli birer tepelikle sonlanan Hint mimarisini anımsatan köşe kuleleri, klasik Osmanlı mimarisine özgü mukarnaslı nişler, düz sağır nişler ve çeşitli geometrik motiflerle bezenmiştir.

İç mekan da, cepheler gibi yoğun süslemelere sahiptir. Mavi rengin hakim olduğu kalem işi süslemelerde Osmanlı bezeme motifleri kullanılmıştır. Alt sıra pencerelerinin üst kesimini mukarnaslı bir korniş dolanır. Duvar yüzeylerinde, cephelerde olduğu gibi sağır nişler, mukarnaslar, kemer motifleri, rumiler, hatayiler gibi klasik Osmanlı unsurları dikkati çeker. Mermerden inşa edilmiş mihrap ve minberi ise sadedir.

İnşa edildiği dönemin stilistik özelliklerini ve değişimlerini yansıtan yapı, Oryantal eğilimlerin ağır bastığı seçmeci (eklektik) üslupta inşa edilmiştir.

O dönemde Avrupa'da da yaygın olan bu anlayışın Pertevniyal Valide Sultan Camii'nde Gotik, Osmanlı, Hint gibi farklı sanatlara özgü unsurların birlikte kullanılmasıyla uygulandığı görülür.

Pertevniyal Valide Sultan'ın yaptırdığı mektep 1911'de yanmış; türbe, sebil ve muvakkithanesi ise 1956-59 yılları arasında, Aksaray Meydanı ve çevre düzenlemesi sırasında kaldırılmıştır. çeşitli yol çalışmaları sonrasında, cami kot seviyesinin altında kalmıştır. Türbenin parçaları ise İstanbul III. Selim Türbesi'nin haziresine nakledilmiştir. Daha sonra, kalan parçalar kullanılarak, külliyenin avlusuna Pertevniyal Valide Sultan'ın türbesi yeniden inşa edilmiştir. önce Topkapı Sarayı'na, daha sonra II. Mahmud Türbesi'ne nakledilen naaşı da, bugün kendi türbesine taşınmış bulunmaktadır

Hayırseverliğiyle tanınan Sultan II. Mahmud'un eşi, Sultan Abdülaziz'in annesi Pertevniyal Valide Sultan'ın inşa ettirdiği türbe, sebil, çeşme, muvakkithane ve mektepten oluşan külliyenin ana yapısı olan cami, inşa edildiği dönemin karakteristik özelliklerini yansıtır. Oryantalist eğilimlerin ağır bastığı camide Gotik, Osmanlı, İslam ve Hint sanatına özgü unsurların birlikte kullanıldığı seçmeci anlayış hakimdir.

Tarihlendirme:

Avlu kapısı üzerindeki kitabeden 1288 / 1871'de inşasının tamamlandığı anlaşılmaktadır. çeşitli belgelerde, caminin temellerinin törenlerle Kasım 1869'da atıldığı ve inşasının üç yıl sürdüğü belirtilmektedir.

Seçme Kaynakça:

Batur, A., “Valide Camii”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 7, 1994, 360-362.

Eyice, S., “İstanbul'un Tarihi Eserleri”, İslam Ansiklopedisi, 5/2, 1214-63.

Okçuoğlu, T., “Pertevniyal Valide Sultan Türbesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 6, 1994, 246.

öz, T., İstanbul Camileri, I, Ankara, 1962.

Saner, T., 19. Yüzyıl Osmanlı Mimarlığında “Oryantalizm”, İstanbul 1988.

Citation:

İnci Kuyulu Ersoy "Pertevniyal Valide Sultan Camii" in "Discover Islamic Art", Museum With No Frontiers, 2024. 2024. https://islamicart.museumwnf.org/database_item.php?id=monument;isl;tr;mon01;30;tr

Hazırlayan: İnci Kuyulu Ersoy

MWNF Numarası: TR 43